Πώς ασκείται η ψυχιατρική;

18.12.2021, 06:00

 

Αικατερίνη Τεμπέλη*

 

Η Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση είχε συγκροτηθεί ως επώνυμη κινηματική συλλογικότητα, στον χώρο της ψυχικής υγείας, από το 2005.

«Οχι μόνο τα άτομα με σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας και πολύπλοκες ανάγκες, αλλά μια ολοένα διευρυνόμενη πλειονότητα του πληθυσμού βρίσκει όλο και πιο στενό -αφόρητα περιορισμένο- τον κοινωνικό χώρο στον οποίο την εξαναγκάζουν να ζήσει. Υπάρξεις ακρωτηριασμένες, που νιώθουν να καταπιέζονται και να βιάζονται, μέχρι και να απονεκρώνονται στις πιο μύχιες πλευρές της υπόστασής τους. Κανόνες, ρυθμίσεις, ταμπού, απαγορεύσεις, καταπίεση. Διακρίσεις ταξικές, εκπαιδευτική ανισότητα και αποκλεισμός, διακρίσεις φυλής, φύλου, ρόλων, ταπεινώσεις διαφόρων ειδών, ανεργία κι επισφαλής εργασία, ακραία υλική στέρηση. Αυτά είναι τα συστατικά της κατεστημένης νόρμας για τους πολλούς και, πρωτίστως, για τη σημερινή νεολαία (την πρώτη “νέα γενιά” μεταπολεμικά που, όπως επισημάνθηκε, πρόκειται να ζήσει “χειρότερα από τους γονιούς της”). Από εδώ και πηγάζει η πέτρα που θρυμματίζει και η φωτιά που καίει την κατεστημένη κοινωνική τάξη και τις υλικές και συμβολικές της εκφράσεις…» (24/12/2008).

Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Αλφειός», παρουσιάστηκε το περασμένο καλοκαίρι στον κήπο του ΣΕΑ (Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων) και αποτελεί ουσιαστικά μια συλλογή κειμένων, που καλύπτουν χρονικά περίπου 15 χρόνια και αποτυπώνουν την πορεία και τη δράση της Πανελλαδικής Συσπείρωσης για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση.

Ορθώς συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση επίσης και κάποια κείμενα που αφορούν μέλη της συγκεκριμένης συλλογικότητας καθώς και συμβάντα άκρως χαρακτηριστικά της πορείας που είχε πάρει η λεγόμενη «μεταρρύθμιση». Το ίδιο ισχύει και για την αναδημοσίευση κειμένων από τον ημερήσιο Τύπο, σχετικών τοποθετήσεων συνδικάτων, συλλόγων κ.ά.

Η Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση είχε συγκροτηθεί ως επώνυμη κινηματική συλλογικότητα, στον χώρο της ψυχικής υγείας, από το 2005. Τα άτομα και οι επιμέρους φορείς που τη συγκρότησαν (επαγγελματίες ψυχικής υγείας, άτομα με ψυχιατρική εμπειρία, οικογένειες, σύλλογοι κ.λπ.) κινούνταν, ήδη από αρκετά χρόνια πριν, στην κατεύθυνση της αμφισβήτησης του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος και των ιδρυματικών πρακτικών και υπηρεσιών του ή βίωναν μια βαθιά απογοήτευση και μια αμετάκλητη δυσανεξία εντός αυτού.

Η διαχρονική απουσία ενός κοινωνικού κινήματος συντελούσε, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, τα όποια εγχειρήματα υπήρξαν, να ωθούνται προς (ή συχνά, και να επιλέγουν) τις ατραπούς των συγκυριακών και διοικητικών/ τεχνοκρατικών λύσεων. Σε προσεγγίσεις, δηλαδή, που, διαχρονικά, αδυνατούν και/ή αρνούνται να δουν την όποια σχέση της ιδρυματικής οργάνωσης και λειτουργίας των υπηρεσιών με τη θεωρία και πράξη της κυρίαρχης ψυχιατρικής.

Το ζευγάρωμα και η σύμπλευση της κυρίαρχης νεοϊδρυματικής κουλτούρας και πρακτικής της κηδεμονευόμενης, από το φαρμακοβιομηχανικό σύμπλεγμα, ψυχιατρικής με την οικονομική κρίση και τα διαδοχικά μνημόνια φαίνεται να έχουν οδηγήσει σ’ ένα αμετάκλητα δυστοπικό πεδίο κοινωνικού ελέγχου και καταστολής, σ’ ένα τοπίο αποξηραμένο, περίκλειστο και έρημο από την όποια αναγνώριση και κατοχύρωση δικαιωμάτων και θεραπευτικότητας, στην υπηρεσία της νέας, «μετά» την πανδημία, εποχής.

Τα κείμενα αυτά, καθώς διατρέχουν μια ιστορική διαδρομή περίπου 15 χρόνων, συντελούν στην ανάδειξη της αποτυχίας του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος (εν προκειμένω στην Ελλάδα) να προσφέρει –και ταυτόχρονα περαιτέρω να επινοεί– οτιδήποτε πέρα από καταστολή και κοινωνικό έλεγχο. Παρέχουν επομένως υλικό για αξιοποίηση στην επινόηση των χειραφετικών προταγμάτων και την οργάνωση των αντιστάσεων και των διεκδικήσεων στη νέα εποχή, που είναι ήδη εδώ.

Μοιάζει αποκαρδιωτικό το γεγονός ότι λίγα πράγματα έχουν αλλάξει από τότε που ξεκίνησε η συγκεκριμένη συλλογικότητα τη δράση της στον χώρο της ψυχικής υγείας, αλλά είναι σημαντικό να μετράμε και τις μικρές νίκες που επιτεύχθηκαν με πραγματικά πολύ μεγάλο αγώνα. Κι απ’ αυτές να παίρνουμε τη δύναμη που χρειάζεται, για αναστοχασμό, επαναπροσδιορισμό των στόχων και νέους αγώνες.

Μεγάλος αγώνας, για παράδειγμα, δόθηκε ώστε να μην περικοπούν οι συντάξεις των ψυχικά πασχόντων και δεν έλειψε τότε και η στοχοποίηση εργαζομένων όπως ο Αχιλλέας Βασιλικόπουλος, που στάθηκε εξ αρχής αντίθετος και απολύθηκε (σε άλλες περιπτώσεις, προβλήματα στο εργασιακό τους πλαίσιο αντιμετώπισαν η Δώρα Κουτσανέλλου, η Στέλλα Γαλιανού, αλλά και ο Γιώργος Ευθυμίου, που κι αυτός απολύθηκε).

Και για τις μηχανικές καθηλώσεις επίσης υπήρξε κινητοποίηση, καμπάνια κτλ. Τα κακώς κείμενα των ΜΚΟ θίχτηκαν σε πολλές ανακοινώσεις κι εξίσου απασχόλησε την Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και το «Ψυχαργώς».

Η δίκη του Χρήστου Χρονόπουλου (που ακόμη παρακολουθεί η Πρωτοβουλία για ένα Πολύμορφο Κίνημα στην Ψυχική Υγεία καθώς από το 2013 η Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση αποτελεί μέρος της), οι προθέσεις για την ίδρυση δικαστικών ψυχιατρείων εκ μέρους της πολιτείας, το νομοσχέδιο για την υποχρεωτική θεραπεία στην κοινότητα, ο θάνατος ασθενούς ύστερα από προσαγωγή του από την Αστυνομία στο ψυχιατρείο, οι θάνατοι άλλων καθηλωμένων ασθενών κ.ά. συγκαταλέγονται επίσης στα θέματα των καταγγελιών, που άλλοτε οδήγησαν σε διαδηλώσεις κι άλλοτε σε άσκηση συνεχών πιέσεων ώστε ν’ απασχολήσουν ευρύτερα την κοινωνία αλλά και να υπάρξουν αναχώματα και αντιστάσεις είτε στους εκάστοτε κυβερνητικούς σχεδιασμούς, που είχαν αλλότριους στόχους από τους προβαλλόμενους, είτε επειδή στους στόχους της συλλογικότητας ήταν μια κοινοτικά βασισμένη, χειραφετική ψυχική υγεία κι αυτό συνεχίζει να επιδιώκει και η Πρωτοβουλία «Ψ».

Στα τόσα κείμενα όμως, θίχτηκαν κι άλλα διαχρονικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα η διαπλοκή των φαρμακοβιομηχανιών με το κυρίαρχο ψυχιατρικό σύστημα: «Το ζήτημα είναι: μπορούμε να σκεφτούμε, να “νιώσουμε” τον εγκλωβισμό μας στη φαρμακοκουλτούρα, μέσα στην οποία ποδηγετούν την ψυχιατρική (όπως ολόκληρη την ιατρική) οι πολυεθνικές του φαρμάκου; Το γεγονός, δηλαδή, ότι η χρήση των φαρμάκων από σημαντική βοήθεια στη θεραπεία έχει μεταμορφωθεί σε πρωταρχική παρέμβαση, που υποβαθμίζει όλα τα υπόλοιπα σε μια καθαρά δορυφορική παρέμβαση, σε απλή υποστήριξη των ίδιων των φαρμακολογικών θεραπειών;» (20/9/2008).

Και: «Θα εκφράσουμε απλώς την εξής “απορία”: Μέσα στη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί, αυτήν της πρωτοφανούς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, με το σύστημα ψυχικής υγείας (όπως και το ασφαλιστικό σύστημα και όλους τους κοινωνικούς θεσμούς) σε κυριολεκτική κατάρρευση, δεν υπήρξε καμιά διερώτηση της επίσημης ψυχιατρικής πάνω στον εαυτό της, στον τρόπο που σκέπτεται και πράττει, για το σύστημα εντός του οποίου λειτουργεί όλα αυτά τα χρόνια, για τον εξουσιαστικό χαρακτήρα των πρακτικών της, για τις διαγνωστικές της κατηγοριοποιήσεις και τις θεραπευτικές της προσεγγίσεις, για τον ρόλο που έχει αναλάβει κι επιτελεί για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης – και, στο πλαίσιο αυτό, για την εξάρτησή της από (και τη συνέργειά της με) το βιοφαρμακευτικό σύμπλεγμα;» (4/8/2013).

Φυσικά στις συλλογικές διεκδικήσεις έπαιξαν ρόλο συγκεκριμένα πρόσωπα που υπέγραψαν τα κατά καιρούς κείμενα, όπως οι: Κώστας Μπαϊρακτάρης, Θόδωρος Μεγαλοοικονόμου (που έχει κάνει την επιμέλεια του βιβλίου μαζί με τον Λυκούργο Καρατζαφέρη και την Εύα Γεμενετζή), Κατερίνα Μάτσα, Γιώργος Αστρινάκης, Γιώργος Κοκκινάκος, Γιάννης Λουκάς. «Εφυγαν» όμως κι άνθρωποι που σημάδεψαν τη συλλογικότητα με διαφορετικό τρόπο, όπως ο Ευάγγελος Κρασούλης, που από τα πρώτα κιόλας χρόνια δράσης της ήταν εκείνος που κατά κύριο λόγο δημιουργούσε με τα σκίτσα του και τα κολάζ τις αφίσες της κι έργο δικό του κοσμεί το εξώφυλλο της παρούσας έκδοσης.

Και πώς να μην αναφερθεί ο Γιώργος Γιαννουλόπουλος, που έγραφε: «Στο εγγύς μέλλον οι ψυχιατρικές αρχές θα μπορούν να επεμβαίνουν σε κάθε σπίτι ενοχλητικού και να χορηγούν με τη βία ψυχοφάρμακα: σε περίπτωση άρνησης λήψης τους από φτωχά άτομα που οι πράξεις τους τώρα δεν είναι δηλωτικές ψυχικής διαταραχής αλλά στο μέλλον θα είναι.

Και μάλιστα με την ανοχή του πληθυσμού, ο οποίος θα τα έχει αποδεχτεί ως συνηθισμένη πρακτική, ως κάτι το φυσιολογικό, όπως έχει αποδεχτεί πολλά άλλα, ένα είναι σίγουρο: Το μέλλον θα είναι πολύ άσχημο για όλους μας, ιδιαίτερα για όσους δεν έχουν ή δεν θα έχουν αποκτηνωθεί. Και η έσχατη βλακεία των μη προνομιούχων είναι το να εμπιστευτούν αυτούς οι οποίοι τους αντιμετωπίζουν σαν ζώα προς εκμετάλλευση, και η εκμετάλλευση έχει πολλά πρόσωπα. Το ίδιο και η ευγονική».

Η αλήθεια είναι ότι πάντα βρίσκεται κάποιος που παίρνει τη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου, όταν προτάσσεται το συμφέρον της δημόσιας τάξης ή όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά, όταν τα νούμερα «δεν βγαίνουν», όταν υπάρχει λόγος να στραφεί αλλού το ενδιαφέρον του κόσμου. Οι ψυχικά πάσχοντες, οι οροθετικές που διαπομπεύτηκαν, οι πρόσφυγες ακόμη ακόμη, αποτέλεσαν εύκολα θύματα: «Ποιος φταίει που υπάρχουν τεράστιες και ραγδαία επιδεινούμενες ελλείψεις νοσηλευτικού και ιατρικού προσωπικού στα νοσοκομεία, καθώς και για τη δραματική μείωση των αποδοχών του; Οι μετανάστες. Ποιος φταίει για τις τεράστιες ουρές και για τα ραντεβού που κλείνονται πολλούς μήνες μετά το αίτημα; Οι μετανάστες. Ποιος φταίει για τα ευρέως διαδεδομένα “φακελάκια”; Οι μετανάστες.

Ποιος φταίει που πληρώνουμε για υπηρεσίες στα απογευματινά ιατρεία ή ακόμα και για τα 3 ευρώ; Οι μετανάστες…» (15/10/2010). Αναπόφευκτοι οι παραλληλισμοί με το σήμερα, βέβαια. Κι αυτά κι άλλα παρόμοια συμβαίνουν γιατί: «Το “θεραπευτικό” συγκροτείται από μια οικονομική λογική. Δεν είναι, φυσικά, κάτι καινούργιο. Οι θεωρητικές κατασκευές και πολιτικές που συνδέουν την Υγεία με τις έννοιες του “κόστους-αποτελέσματος”, της “επάρκειας”, της “αποτελεσματικότητας”, της “εξοικονόμησης πόρων” κ.ο.κ., έχουν, διεθνώς, μια μακρά διαδρομή…» (2/2/2012)

Πολλά είναι αυτά που θίγει λοιπόν το συγκεκριμένο βιβλίο και όχι μόνο τα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Γι’ αυτό «μας αφορά όλους» (σύμφωνα με τον τίτλο μιας αξέχαστης εισήγησης του Γιώργου Γιαννουλόπουλου). Κι είναι επόμενο να μας αφορά, αφού πράγματι όλα συνδέονται κι έχει σημασία να το καταλάβουμε.

Γι’ αυτό ο επίλογος για την παρουσίαση του συγκεκριμένου βιβλίου δεν μπορεί να είναι άλλος, παρά ένα απόσπασμα από κείμενο του Φράνκο Μπαζάλια, που δημοσίευσε η συλλογικότητα τον Δεκέμβριο του 2008: «Από τη στιγμή που ένας έγκλειστος, ή πρώην έγκλειστος, δεν έχει ρούχα, δεν έχει σπίτι, δεν έχει εισόδημα, μιλάει για το πρόβλημα όλων: για το πρόβλημα των ρούχων, του σπιτιού, του εισοδήματος, που κανένας δεν έχει. Τότε, αυτή η πέτρα που πετάχτηκε για να καταγγείλει τις ελλείψεις στη συνθήκη του ιδρύματος, στην πραγματικότητα αποκαλύπτει τα κακώς κείμενα ολόκληρης της κοινωνίας».

*Ψυχολόγος, συγγραφέας