Φυλακές εκτός των τειχών
http://www.hitandrun.gr/filakes-ektos-ton-tichon/
________________________________________
Της Μαριλένας Καρρά
Δεν ήταν λίγες οι φορές που κατά το τελευταίο διάστημα πολλά είχαν να ειπωθούν για τις συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων, τα δικαιώματα τους και τον εγκλεισμό τον ίδιο ως μηχανισμό, πρακτική και πεδίο άσκησης εξουσίας.
Αν όμως κάνουμε ένα βήμα πίσω- ενδεχομένως- τότε η φυλακή πέραν τις ειδικής της στόχευσης και λειτουργίας να συνιστά κάτι περισσότερο. Ένα μοντέλο. Ένα μοντέλο πειθαρχίας, προς όφελος της οποίας γίνεται χρήση πρακτικών, όπως η απομόνωση, η ταξινόμηση, η κατάτμηση, η ιεραρχία και η επιτήρηση. Το σώμα του κρατουμένου είναι ένα σώμα που βίαια θα πρέπει να μετασχηματιστεί σε πειθήνιο σώμα, σ’ ένα σώμα δηλαδή υποταγμένο και κυρίως, υπάκουο.
Η φυλακή, ως μοντέλο πειθαρχίας, δεν αφορά μόνο τους «μέσα», αφόρα εξίσου και τους «έξω». Ίσως μάλιστα να εξηγείται (και) κατ’ αυτόν τον τρόπο το ενδιαφέρον μιας μειοψηφίας των «έξω» για την καθημερινότητα και τα δικαιώματα των «μέσα». Καθώς η πειθαρχία, η στρατικοποίηση της καθημερινότητας, η ιεραρχία, η απομόνωση και η συνεχής, όπως και πλήρως προγραμματισμένη, επιτήρηση, συνιστούν το καθ’ ένα ξεχωριστά, όπως και όλα μαζί, στρατηγικές πειθάρχησης των μαζών ακόμη και σε χώρους που στην κοινή συνείδηση δεν συνιστούν φυσικά σε καμία περίπτωση «φυλακές». Όπως το σχολείο, το εργοστάσιο (ή ευρύτερα κάθε χώρος μισθωτής εργασίας), ο στρατώνας, το νοσοκομείο, η κλινική.
Όλο αυτό το γιγαντιαίο οικοδόμημα επιτήρησης των μοντέρνων (δηλαδή σύγχρονων) κοινωνιών, όλο αυτό το οικοδόμημα ελέγχου των δικών μας σωμάτων, δεν θα ήταν δυνατό να κατασκευαστεί χωρίς τη συμβολή των επιστημών. Η αρχιτεκτονική ερεύνησε συστηματικά από την κλασική εποχή έως και τις μέρες μας στη βάση του ποια είναι εκείνη η χωρική συνθήκη, εκείνο το αρχιτεκτόνημα δηλαδή, που να εξυπηρετεί με τον πλέον βέλτιστο τρόπο την επιτήρηση των ανθρώπων. Το πανοπτικόν του Bentham (βλέπε την παρακάτω εικόνα) μάλιστα αποτέλεσε σταθμό σ’ αυτήν την αναζήτηση. Στο κέντρο αυτού του κυκλικού κτίσματος βρίσκεται το παρατηρητήριο, από το οποίο είναι δυνατό να επιτηρούνται οι κρατούμενοι, οι έγκλειστοι, οι ασθενείς ταυτόχρονα. Οι επιτηρούμενοι τοποθετούνται επιμελώς στην περιφέρεια αυτού του οικοδομήματος, χωρίς να έχουν ορατότητα για το αν κάποιος τους παρατηρεί. Έτσι, τα σώματα τους φτάνουν να αυτό-πειθαρχούνται και να αυτό-ελέγχονται, μόνο από τον φόβο ότι εντός του παρατηρητηρίου ένα βλέμμα καραδοκεί για αυτούς.
Σχέδια, όπως αυτό του πανοπτικού, προωθήθηκαν για τον έλεγχο των «μη κανονικών». Όμως, εύκολα μπορεί να σκεφτεί κανείς πως οι μη κανονικοί σε κάθε κοινωνία, οι εσωτερικοί εχθροί της κοινωνίας μ’ άλλα λόγια, εφευρίσκονται κατά περίπτωση. Οι μηχανισμοί της φυλακής (ας το πούμε έτσι για να συνοψίσουμε κάθε μηχανισμό πειθαρχίας και επιτήρησης) είναι μηχανισμοί που στρέφουν την προσοχή τους όχι εντός των τειχών τους. Αλλά εκτός. Όχι στην «επανένταξη» των «μη κανονικών» και στον «σωφρονισμό» τους. Αλλά στην πειθάρχηση των «κανονικών» και στην περαιτέρω «κανονικοποίηση» τους. Οι κάθε λογής φυλακές δεν προτιμήθηκαν από τους νομικούς και τους λοιπούς επιστήμονες, όπως και από τους πολιτικούς, για να ρυθμίσουν τις αντιφάσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Προτιμήθηκαν για να υπενθυμίζουν αυτές τις αντιφάσεις.
«Σ’ αυτή την κεντρική και συγκεντροποιημένη ανθρωπότητα, ως αποτέλεσμα και εργαλείο περίπλοκων σχέσεων εξουσίας, σώματα και δυνάμεις που έχουν καθυποταχθεί σε πολλαπλούς μηχανισμούς «φυλάκισης», αντικείμενα για λόγους που είναι οι ίδιοι στοιχεία τούτης της στρατηγικής πρέπει να ακούσουμε τη βροντή της μάχης». [Μ. Φουκώ, Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής]