Κατερίνα Μάτσα: Οι κρίσεις είναι χαραγμένες μέσα μας
Μνημόνια, πανδημία, ενεργειακή κρίση, Τέμπη. Δεν συνέρχεται εύκολα μια κοινωνία από τις απώλειες
Εικονογράφηση: Τιτίνα Χαλματζή
15.05.2023 • 11:56
Σήκωσε το βλέμμα καθώς ανέβαινε τα σκαλιά του εστιατορίου όπου θα γευματίζαμε και σαν να φωτίστηκε άξαφνα κάτι μέσα μου. Η Κατερίνα Μάτσα είναι από εκείνες τις σπάνιες περιπτώσεις ανθρώπων που αντανακλούν άμεσα τον ισχυρό εσωτερικό τους κόσμο. Το βαθύ τρυφερό βλέμμα, το πράο γλυκό πρόσωπο, οι ήρεμες κινήσεις, η απαλή φωνή δρουν ευθύς σαν ισχυρό αγχολυτικό. Σφίξαμε τα χέρια και καθίσαμε – έπρεπε να εκμεταλλευτούμε τον χρόνο που είχαμε έως τη στιγμή που η κ. Μάτσα θα αναχωρούσε για το κοινωνικό ιατρείο όπου συναντά τους ασθενείς της. Μετά σχεδόν 40 χρόνια αγώνα ενάντια στις ταραχές και τα σκοτάδια της ψυχής στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, το γνωστό «Δαφνί», κρατώντας τα ηνία της Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ, εξακολουθεί, εδώ και δέκα χρόνια πλέον, να θεραπεύει ασταμάτητα τον ψυχικό πόνο, δείχνοντας σε ανθρώπους ναυαγισμένους τον δρόμο της επιστροφής στη ζωή.
– Επηρέασαν οι πολλαπλές κρίσεις τον ψυχικό μας κόσμο;
– Εχουν αποτυπωθεί στον ψυχισμό μας. Κάθε ψυχικό τραύμα κάνει να αναβιώνουν όλα τα προηγούμενα τραύματα. Δεν συνέρχεται εύκολα μια κοινωνία από τις απώλειες ανθρώπων, αγαθών, οραμάτων. Οικονομική κρίση και μνημόνια, πανδημία, ενεργειακή κρίση, Τέμπη. Η τελευταία απώλεια τόσο νέων ανθρώπων ήταν το αποκορύφωμα. Σε αυτή την απώλεια ο κόσμος είδε την απώλεια του ίδιου του τού εαυτού. Το τραύμα είναι βαθύ και θα έχει διάρκεια. Ξέρουμε από μελέτες ότι το τραύμα μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, διαρκεί μέχρι και την τρίτη γενιά και επηρεάζει τον ψυχισμό, τις σχέσεις, τη συμπεριφορά των ανθρώπων.
– Πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε το τραύμα της απώλειας;
Στα Τέμπη ο κόσμος είδε την απώλεια του ίδιου του τού εαυτού. Το τραύμα είναι βαθύ και θα έχει διάρκεια.
– Ξεπερνούμε τον πόνο της απώλειας όταν τον μοιραζόμαστε με τους άλλους. Το πένθος δεν είναι μόνο ατομικό ζήτημα. Είναι ένα κομμάτι του κοινωνικού δεσμού. Χρειάζεται την παρέμβαση των άλλων ανθρώπων, όχι μόνο των συγγενών, αλλά ολόκληρης της κοινότητας. Τα ταφικά έθιμα, που καθορίζονται από την κουλτούρα του νεκρού, δίνουν νόημα στην απώλεια και στη ζωή μετά την απώλεια. Τον θάνατο τον νικάει ο άνθρωπος όταν λειτουργεί συλλογικά. Μέσα από τη σχέση του με τους άλλους δημιουργεί τους όρους για μια νέα αρχή. Οι νεωτερικές κοινωνίες έχουν ουσιαστικά εξορίσει το πένθος. Δεν θρηνούμε τον νεκρό, οι άνθρωποι συχνά πηγαίνουν στην κηδεία έχοντας πάρει ηρεμιστικά, που σημαίνει ότι δεν έχουν συνείδηση του πού βρίσκονται. Αποξενωμένοι από τους άλλους, άρα και από τον εαυτό τους, από τη δική τους ανθρώπινη κοινωνική φύση, κλεισμένοι στον εαυτό τους αδυνατούν να βιώσουν την απώλεια, να την επεξεργαστούν, να την ξεπεράσουν και να προχωρήσουν παρακάτω. Και ο νεκρός εγκιβωτίζεται μέσα τους. Τον εξορισμό του πένθους τον ζήσαμε στην ακραία του μορφή κατά την πανδημία και πριν εισαχθούν τα εμβόλια στη ζωή μας. Οι νεκροί έπρεπε να ταφούν αμέσως, σε σφραγισμένα φέρετρα, οι συγγενείς δεν έβλεπαν τον δικό τους άνθρωπο και υπήρχε ο κίνδυνος, το αδύνατο πένθος να ενσωματωθεί στον ψυχισμό τους, να δημιουργήσει μια κρύπτη απώλειας, που είναι ταυτόχρονα και κρύπτη ντροπής, ενοχής.
Οι εξαρτήσεις
«Οι κρίσεις δημιουργούν μια κοινωνική δυσφορία που φωλιάζει στον ψυχισμό των ατόμων ως ατομική δυσφορία. Σε άτομα λιγότερο ανθεκτικά στις πιέσεις, το αίσθημα δυσφορίας μπορεί να πάρει χαρακτήρα ψυχοπαθολογίας. Ερευνες έδειξαν ότι αυξήθηκαν οι ψυχικές διαταραχές, οι καταθλίψεις, οι φοβίες, τα άγχη, οι κρίσεις πανικού, οι διαταραχές διατροφής, οι ψυχώσεις, οι τάσεις για αυτοκτονία και βέβαια οι εξαρτήσεις όλων των τύπων, όχι μόνο από τα ναρκωτικά και το αλκοόλ, αλλά και τον τζόγο –με θυμώνει πολύ η διαφήμιση του τζόγου– και το Ιντερνετ», τονίζει η κ. Μάτσα.
– Τι ψάχνει στις ουσίες ο εξαρτημένος;
– Ο,τι του λείπει στη ζωή. Τρυφερότητα, αγάπη, ηρεμία, σχέση με τον άλλο, όραμα, νόημα ζωής – κανείς δεν παίρνει ναρκωτικά τυχαία. Οι λόγοι βρίσκονται στο ευάλωτο ψυχολογικό του υπόστρωμα, αλλά και έξω από αυτό, στην οικογένεια που δυσλειτουργεί, στην κοινωνία και τον πολιτισμό που βρίσκονται σε κρίση. Νέα παιδιά παίρνουν ό,τι βρουν μπροστά τους, ουσίες συνθετικές, φθηνές αλλά και πολύ επικίνδυνες, τοξικές, γιατί δεν αντέχουν την καθημερινότητά τους, μια πραγματικότητα που τα πνίγει. Μέσα από τα ναρκωτικά αναζητούν μια ελευθερία χωρίς όρια, την απόλυτη αυτοδιάθεση του σώματος, όμως όταν εξαρτηθούν καταλήγουν στην απόλυτη υποδούλωση σώματος και πνεύματος. Η Τζόις Μακντούγκαλ, σπουδαία ψυχαναλύτρια, όρισε την εξάρτηση ως μια μορφή δουλείας. Αλλωστε ο όρος addiction έχει τη ρίζα του στο ρωμαϊκό δίκαιο και παραπέμπει στην υποδούλωση λόγω χρεών. Η εξάρτηση είναι μια παράδοξη στρατηγική επιβίωσης γι’ αυτά τα παιδιά. Παίρνουν ναρκωτικά, που τα φέρνουν κοντά στον θάνατο, όχι για να πεθάνουν, αλλά για να επιβιώσουν, να αντέξουν να ζουν. Γι’ αυτό και έχει τόσο μεγάλη σημασία η απεξάρτηση, που είναι μια καταπληκτική διαδικασία όταν κινείται σε πολλά επίπεδα. Διότι, για να βγει ο εξαρτημένος από την κόλαση που είναι η ζωή του, χρειάζεται να μπει σε μια πολύπλευρη θεραπευτική πορεία όπου θα γνωρίσει τον εαυτό του, θα τον αλλάξει και θα μπορέσει να λειτουργήσει μέσα στην κοινωνία.
«Κανείς δεν παίρνει ναρκωτικά τυχαία», λέει στην «Κ» η Κατερίνα Μάτσα και εξηγεί πως οι εξαρτημένοι αναζητούν στις ουσίες «ό,τι τους λείπει. Τρυφερότητα, αγάπη, ηρεμία, σχέση με τον άλλον, όραμα, νόημα ζωής. Αναζητούν μια ελευθερία χωρίς όρια, όμως όταν εξαρτηθούν καταλήγουν στην απόλυτη υποδούλωση». Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
Η τέχνη είναι εργαλείο απόδρασης από τον κόσμο των ουσιών
Στο «στεγνό» πρόγραμμα απεξάρτησης του 18 ΑΝΩ, που ξεκίνησε ως μια όαση στο Δαφνί στο πλαίσιο του αγώνα για την αποασυλοποίηση και διατηρεί με προσπάθειες 30 μονάδες στην Αττική, συμβάλλουν ψυχοθεραπεία και τέχνη. «Eνα θεραπευτικό πλαίσιο όπου ο εξαρτημένος θα βρει στήριξη, κατανόηση, τρυφερότητα, στοργή, αλλά και όρια, που ποτέ δεν είχε, τα οποία θα εσωτερικεύσει, θα τα κάνει δικά του. Η τέχνη θα τον βοηθήσει να εκφράσει συναισθήματα, να δημιουργήσει, γιατί ο εξαρτημένος είναι σαν το σαλιγκάρι σε καιρό ξηρασίας – δεν εκφράζεται, δεν κάνει σχέσεις. Πολλά παιδιά που έχουν ολοκληρώσει το πρόγραμμα του 18 ΑΝΩ έχουν γίνει καταπληκτικοί καλλιτέχνες, ζωγράφοι, ηθοποιοί, ποιητές, συγγραφείς. Βλέπει κανείς καθαρά τη συναρπαστική δύναμη του ανθρώπου, τη μαγεία της μεταμόρφωσής του. Πώς ένα παιδί με συναισθηματική ηλικία 5 με 7 χρονών, κοινωνικοποιείται, αποκτάει αξίες, ιδανικά, όνειρα, εμπιστοσύνη στον εαυτό του –γιατί τα παιδιά αυτά χαρακτηρίζονται από μεγάλη ανασφάλεια–, μαθαίνει να εκτιμά τον εαυτό του, να λειτουργεί μέσα στην ομάδα», εξηγεί η κ. Μάτσα.
Και αναφέρει ένα συγκινητικό παράδειγμα. «Πριν από τρεις μήνες αρρώστησε βαριά η μητέρα ενός θεραπευομένου, ο οποίος βρισκόταν στη δεύτερη φάση, της ψυχολογικής απεξάρτησης. Η ατομική του θεραπεύτρια τον πήγε να δει τη μητέρα του, να την αποχαιρετήσει –για επτά μήνες τα παιδιά δεν βγαίνουν έξω, παρά μόνο για να επισκεφθούν, συνοδεία θεραπευτών, μουσεία και εκθέσεις– κι όταν εκείνη πέθανε, τον συνόδευσε στην κηδεία. Επέστρεψαν στο 18 ΑΝΩ και οι άλλοι θεραπευόμενοι τον περίμεναν με ψαρόσουπα· του ζήτησαν να μιλήσει για τη μαμά του, για τη σχέση τους, για το πώς βλέπει τώρα τον εαυτό του και τον βοήθησαν να ξεπεράσει αυτόν τον πολύ μεγάλο σκόπελο και να ολοκληρώσει τη θεραπεία. Τώρα δίνει τη μάχη της κοινωνικής του επανένταξης».
Η εξάρτηση για την κ. Μάτσα δεν είναι μια χρόνια υποτροπιάζουσα ανίατη νόσος του εγκεφάλου, όπως την έχει χαρακτηρίσει η ακαδημαϊκή ψυχιατρική κοινότητα, έχει ρίζα κοινωνική. «Οταν εσωτερικεύσει κάποιος το στίγμα του ανιάτου, δεν θα βρει δουλειά και δεν θα κάνει προσπάθεια να αλλάξει. Στη βάση αυτής της αντίληψης προβάλλεται ως θεραπεία το υποκατάστατο, με το οποίο ο εξαρτημένος παραμένει ασθενής. Δεν είναι εύκολη η θεραπεία στο στεγνό πρόγραμμα, χρειάζεται να κάνει κάποιος τις εσωτερικές του υπερβάσεις, αλλά είναι δυνατή. Δουλεύω 50 χρόνια με τα παιδιά αυτά και έχω δει να γίνονται καλά. Τους βλέπω στον δρόμο με τα παιδάκια τους, με καλούν σε εκθέσεις ζωγραφικής, σε παρουσιάσεις βιβλίων τους και είναι καλά».
Το θέμα, λέει η κ. Μάτσα, «είναι να δημιουργήσουμε έναν κόσμο ανθρώπινο. Να τον ονειρευτούμε και να αγωνιστούμε να τον φτιάξουμε. Οπως λέει ο Καρούζος, “θα περάσουν από πάνω μας όλοι οι τροχοί, στο τέλος τα ίδια τα όνειρά μας θα μας σώσουν”».
Αλληλεγγύη
Τα κοινωνικά ιατρεία συγκροτήθηκαν ως αυτο-οργανωμένες μονάδες κατά την εποχή της οικονομικής κρίσης και ορισμένα ακόμη λειτουργούν, παρέχοντας κάθε είδους ιατροφαρμακευτική φροντίδα και καλύπτοντας κενά του ΕΣΥ, «όπου οι συνθήκες είναι τραγικές. Στα κοινωνικά ιατρεία δεν υπάρχουν αναμονές, δίνεται όσος χρόνος χρειάζεται, γίνεται πολύ καλή δουλειά», λέει η Κατερίνα Μάτσα και εξηγεί πως «η ιατρική που ασκείται δεν είναι η κοινή ιατρική. Αυτός που δέχεται φροντίδα μπαίνει στην αλυσίδα της προσφοράς σε άλλους, στα πλαίσια της κοινωνικής αλληλεγγύης». Και οι δράσεις δεν σταματούν εδώ. «Οργανώνουμε εκδηλώσεις μέσα στην κοινότητα, ώστε να κινητοποιηθούν οι άνθρωποι, να βγουν από την απομόνωσή τους, να αποκτήσουν νόημα ζωής. Και ο κόσμος βοηθάει, μας στηρίζει. Μουσικοί συμμετέχουν σε συναυλίες, οι εισπράξεις δίνονται σε ανθρώπους που πεινάνε και είναι πολλοί. Στο κοινωνικό ιατρείο αισθάνεσαι ότι είσαι άνθρωπος», προσθέτει.
Η συνάντηση
Βρεθήκαμε στο εστιατόριο «Μυλόλιθος» στην Πανόρμου, όπου μοιραστήκαμε μια πράσινη σαλάτα, φάβα και κολοκυθοκεφτέδες. Μιλήσαμε για τη βία των ανηλίκων, που έχει ρίζα κοινωνική και δεν διορθώνεται με την τιμωρία. Για την απουσία ενός συνολικού σχεδίου πρόληψης των εξαρτήσεων με παρεμβάσεις στο σχολείο, στην οικογένεια, στη γειτονιά, στον πολιτισμό. Στις ΗΠΑ, είπε η κ. Μάτσα, τα οπιοειδή σκοτώνουν περισσότερους από όσους σκοτώνουν ο καρκίνος, τα καρδιαγγειακά και τα τροχαία. Μιλήσαμε για την αγάπη της για την ψυχιατρική και την πολύ δυνατή θεραπευτική σχέση του ψυχιάτρου με τον ασθενή. Ακόμη, για την αποασυλοποίηση που αναπαρήγαγε –έως έναν βαθμό– το παλιό ασυλιακό πνεύμα και για τα πρωτοποριακά Τετράδια Ψυχιατρικής, που εκδίδει από το 1984.